कालेबुङको चेल खोलामा दुर्लभ चेल स्नेकहेड माछाको पुनः पत्ता लाग्दा विश्व वैज्ञानिक समुदायमा उत्साह

सन् १८४० मा पहिलोपटक वैज्ञानिक रूपमा वर्णन गरिएको यो प्रजाति लामो समयदेखि खोज प्रयासहरूका बाबजुद फेला नपरेपछि वैज्ञानिकहरूले यसलाई लोप भएको मान्दै आएका थिए। तर यो अवधारणा २०२५ को अप्रिल २३ मा इन्टर प्रेस सर्भिस (IPS) ले चेल खोलाको मुहान नजिकै यो माछा पुनः देखिएको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेपछि परिवर्तन भयो।

पुनःपत्ता लगाउने कार्यमा स्थानीय बासिन्दा, माछा वैज्ञानिकहरू र संरक्षणविद्हरूको संयुक्त प्रयास थियो। जया सिम्हन प्रवीणराज नेतृत्वको टोलीले सङ्कलन गरिएका तीन जीवित नमूनाहरूको डीएनए परीक्षण र बिश्लेषण गरी यसको पहिचान पुष्टि गरेका थिए। ठाकरे वाइल्डलाइफ फाउन्डेशनले सामाजिक सञ्जालमार्फत यस पत्ता लागाइलाई “स्नेकहेड माछाको क्षेत्रमा हालसम्मकै रोमाञ्चक खोज” भनेर घोषणा गर्दै यसलाई उल्लेखनीय वैज्ञानिक सफलता मानेको छ।

यस माछाको विशेष पहिचानका लक्षणहरूमा क्रोम पहेंलोदेखि सुन्तला रङसम्मका धर्साहरू, आँखामुनि उज्यालो निओन रंगको थोप्ला, र Gachua समूहभित्र सबैभन्दा धेरै लेटरल लाइन स्केलहरू (छालाका रेखाहरू) पाइन्छन्। यद्यपि यसको औसत लम्बाइ लगभग २५ से.मी. मात्र हुन्छ, स्थानीय माछा मार्नेहरूका अनुसार जंगली अवस्थामा यसको आकार ६०–८० से.मी. सम्म पुग्ने गरेको पाइएको छ।

कालेबुङ जिल्ला मत्स्य अधिकृत सुमन्त कुमार विश्वासका अनुसार चेल स्नेकहेड माछाको वैज्ञानिक मूल्यका साथै सजावटी माछाको रूपमा आर्थिक मूल्य पनि छ। दुई इञ्च जति लामा बच्चा माछाहरूको मूल्य ₹१५० सम्म पर्ने बताइएको छ। तर यसको गोचर स्वभाव र सतहको हावा सास फेर्ने क्षमताका कारण यसलाई पालनपोषण गर्दा विशेष ध्यान आवश्यक हुन्छ।

यो माछाको जीवनशैली अत्यन्त अनुकूलनशील छ। वर्षायाममा यसको बच्चाहरू धानबारीमा पाइन्छन् भने बयस्कहरू सुकेको मौसममा जंगलको खोल्सी, तलाउ, वा कांग्राले खनेका प्वालहरूमा लुकेर बस्ने गर्दछन्। प्रारम्भिक उमेरदेखि नै वायुमण्डलीय हावा सास फेर्ने यसको क्षमता (प्रिमिटिभ लेब्रिन्थ अंगको कारण) यसलाई कम अक्सिजनयुक्त वातावरणमा पनि जीवित रहन सक्षम बनाउँछ।

चेल स्नेकहेडको पुनःखोज केवल प्रविधिमा निर्भर थिएन; यो सम्भव भयो स्थानीय आदिवासी समुदायसँगको संवादका कारण। वन्यजीव जीवविज्ञ फोरेस्ट गालान्टेले स्थानीय बासिन्दाहरूको खानपानसम्बन्धी विवरण सुनेपछि अनुसन्धान टोलीलाई अनुसन्धान गर्न प्रेरित गरे। स्थानीयहरूबाट थाहा भयो कि रंगीन, ठुलो खोलाको माछा बेला–बेला खान प्रयोग गरिन्थ्यो, जसको वर्णन Channa amphibeus सँग मेल खान्थ्यो। यिनै मौलिक जानकारीहरूले अनुसन्धानकर्ताहरूलाई खोलाको किनारसम्म पु-यायो र त्यहाँबाट यस दुर्लभ प्रजातिको पुनःपत्ता लाग्यो।

यो पुनःपत्ता लागाइले विश्वभरका मीठोपानी प्रणालीहरूमा देखिएको क्षयको पृष्ठभूमिमा आशाको किरण देखाएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण संघ (IUCN) अनुसार पृथ्वीको सतहको १% भन्दा कम भाग ओगटेका मीठोपानी स्रोतहरूले १०% भन्दा बढी जीवजातिहरूलाई आश्रय दिएका छन्। चेल खोलाको पारिस्थितिकी पनि जोखिममा छ—प्रदूषण, सहरीकरण, कृषिजन्य अपवाह र जैविक आक्रमणका कारण।

विशेषज्ञहरू चेतावनी दिन्छन् कि यदि Channa amphibeus लाई अनियमित रूपमा अन्य क्षेत्रमा प्रवेश गराइयो भने, यसको परभक्षी स्वभाव र सहनशीलताका कारण यो आक्रामक प्रजातिको रूपमा विकसित हुन सक्छ। यद्यपि हाल यसको उपस्थिति सीमित भूभागसम्म सीमित देखिएको छ, संरक्षणविद्हरूले यसको वासस्थानको संरक्षण गर्न लक्षित रणनीतिहरू अवलम्बन गर्नुपर्नेमा जोड दिएका छन्।

इतिहासकार पियर्सन (१८३९) र म्याकलेल्यान्ड (१८४५) का दस्तावेजहरूमा उल्लेख भएअनुसार यो प्रजाति पहिले चेल खोलाको किनारमा पर्ने सुक्खा घाँसे भूभागमा पाइन्थ्यो। हालैको खोजले पनि यस्तो नै वातावरणमा—धीमा बग्ने, हिलोयुक्त खोला, घाँसे किनार र नदीकिनारको वनस्पति भएको ठाउँमा—यसको उपस्थिति पुष्टि गर्छ।

एक्वेरियममा पाल्दा

एक्वेरियममा पाल्दा यस माछालाई विशेष सर्तहरू आवश्यक पर्छ: २००–३०० लिटरभन्दा ठुलो ट्याङ्की, प्वालहरू, बग्ने स्थान, सतहको हावा सास फेर्ने व्यवस्था, २२–२८ डिग्री सेल्सियस तापक्रम र ६.०–७.५ pH आवश्यक हुन्छ। बयस्क माछाले सतहबाट हावा नपाए मृत्यु हुन सक्छ। यो परभक्षी स्वभावको माछा भएकाले साना वा शान्त प्रजातिहरूसँग राख्न मिल्दैन।

प्रजनन सम्बन्धी जानकारी हालसम्म पुष्टि भएको छैन, तर जंगली अवस्थामा सुक्खा मौसममा जोडी बनाएर कांग्राले खनेका प्वालमा बस्ने चलन देखिएको छ। यसको आक्रामक स्वभाव, ठुलो ट्याङ्कीको आवश्यकता र संरक्षण चुनौतीका कारण यो प्रजातिलाई केवल अनुभवी र जिम्मेवार माछा पालकहरूद्वारा मात्र पालिनु उपयुक्त मानिन्छ।

चेल स्नेकहेडको पुनःपत्ता लागाइ केवल वैज्ञानिक सफलता मात्र होइन, प्रकृतिले आफ्ना रहस्यहरू लुकाइराख्न सक्ने क्षमताको जीवन्त प्रमाण हो। जिज्ञासु मन र खुला कान भएका शोधकर्ताहरूले यसलाई फेरी खोज्न सके। अब यो प्रजाति मात्र होइन, यसले प्रतिनिधित्व गर्ने सम्पूर्ण पूर्वी हिमालयन जल पारिस्थितिकी प्रणालीलाई जोगाउन तत्काल र दीर्घकालीन संरक्षण योजनाहरू आवश्यक भइसकेको छ।